Voordrachten in 2012

Door te klikken op de datum in onderstaande tabel wordt u naar de samenvatting (indien beschikbaar) van de betreffende lezing geleid.

Indien beschikbaar, vindt u daar ook een hyperlink om de presentatie te downloaden.

12-01-2012 Hoezo klimaatontwikkeling?
Prof. dr. ir. Pier Vellinga, Universiteit Wageningen

Download (Skydrive, pdf, 3.2 MB)

Klimaatverandering: feiten en fabels en open vragen
Moeten we ons wel zo druk maken over de opwarming van de aarde zolang het IJsselmeer nog dichtvriest en er wetenschappers zijn die voorspellen dat het kouder wordt? En, hoe erg is dat trouwens, een iets warmere wereld? Zijn de klimaatwetenschappers niet een beetje aan het overdrijven? Politici maken ons bang met het einde van de wereld, maar hoe kunnen ze het klimaat over vijftig jaar eigenlijk zo precies voorspellen als de gewone weersverwachting er al regelmatig naast zit? Bovendien, de uitstoot van CO₂ lijkt niet te stoppen. Wij kunnen hier wel spaarlampen gebruiken, maar in China gaat elke week een nieuwe kolencentrale open. Kunnen wij onze welvaart wel op peil houden met windmolens en zonne-energie? De vervuiling van de mens is toch nietig in vergelijking met die van vulkanen. Of toch niet? Wie moeten we geloven als het om klimaatverandering gaat, de doemdenkers of de sceptici, en waarom?

Hoe zit het met alle vragen die er leven over het klimaat, en hoe kunnen we de feiten van de fabels onderscheiden? Volgens de lijn van zijn recent verschenen boek worden in deze lezing de belangrijkste feiten en fabels op een rij gezet en echte onzekerheden benoemd.

Prof. dr. ir. Pier Vellinga bekleedt een leerstoel aan Wageningen University en aan de Vrije Universiteit Amsterdam. Hij was een van de eerste wetenschappers die publiceerde over klimaatverandering. Hij geldt internationaal als autoriteit op het gebied van klimaatonderzoek. Hij was één van de oprichters en bestuurslid van het wetenschappelijk klimaatpanel van de Verenigde Naties (IPCC) dat in 2007 de Nobelprijs won. Hij geeft leiding aan grote onderzoekprogramma's in Nederland en internationaal en is betrokken bij het werk van de Tweede Deltacommissie en bij de uitvoering van plannen om Venetië te beschermen tegen de stijging van de zee.

16-02-2012 Actieve sterrenstelsels
Dr. Jacco Vink, Universiteit van Amsterdam

Download (Skydrive, pdf, 3.9 MB)

De zon, en de sterren die wij met het blote oog kunnen zien maken deel uit van de "Melkweg", een zogenaamd spiraalstelsel. Er zijn vele sterrenstelsels, zoals de beroemde Andromeda en Sombrero nevels. Maar een deel van die stelsels zijn zogenaamde "actieve sterrenstelsels". In deze sterrenstelsels wordt een hoop energie vrij gemaakt in het centrum van het sterrenstelsel. Deze energie komt door een zwaar zwart gat in het centrum van die stelsels. Die energie manifesteert zich in vele vormen: een heldere kern, röntgenstraling, maar ook de vorming van jets.

In deze lezing geeft Jacco Vink een overzicht over actieve sterrenstelsels, verklaringen voor hun eigenschappen en legt ook de connectie met een niet-actief stelsel zoals onze eigen Melkweg.

08-03-2012 Aardverschuivingen en modderstromen
Gevaren- en risico analyse van puinstromen in het Wenchuan aardbevinggebied (China)
Dr. Theo W.J. van Asch, Universiteit Utrecht

Download (Skydrive, pdf, 8.5 MB)

Op 12 mei 2008 vond er in het Wenchuan gebied (Sichuan provincie China) een van de meest verwoestende aardbevingen plaats met als gevolg meer dan 87.000 doden en 374.000 gewonden. De economische schade door de verwoesting van nederzettingen en infrastructuur bedroeg 150 tot 200 miljard dollar. Als gevolg van deze aardbeving ontstonden op de hellingen meer dan 50.000 aardverschuivingen. De schade was binnen drie jaar voor 90% hersteld. Maar het losse materiaal op de hellingen afkomstig van deze aardverschuivingen vormt een nieuwe bedreiging voor de inwoners in het gebied omdat hieruit in de zomermaanden als gevolg van heftige regenbuien puinstromen kunnen ontstaan met als gevolg veel nieuwe slachtoffers en veel schade.

In deze lezing zal aan de hand van een aantal case studies aandacht gevraagd worden voor de oorzaken en ontwikkeling van deze puinstromen. Er zal tevens getoond worden hoe men met modelstudies voorspellingen kan doen over bedreigde gebieden, de hoeveelheid aangerichte schade en de economische verliezen. Tenslotte wordt nog kort aandacht geschonken aan de geweldige technische ingrepen die men verricht in dit gebied om het gevaar voor puinstromen te verminderen.

22-03-2012 Het verschijnen van de geest in de kosmos
Dhr. W. van Pelt, neuroloog

Parallellezing

Downloads:
Presentatie (skydrive, pdf, 5.6 MB)
Samenvatting (skydrive, pdf, 36 KB)
Literatuurlijst (skydrive, pdf, 10 KB)

Het heelal kan worden opgevat als een proces van materie, energie en informatie welke op onlosmakelijke wijze met elkaar verbonden zijn. Het gedrag van deze trias wordt het best beschreven in termen van de natuurwetenschappen. Alle dingen zijn opgebouwd uit dezelfde bouwstenen. Deze bouwstenen verbinden zich met elkaar tot nieuwe complexere bouwstenen met nieuwe complexere eigenschappen.
Binnen het dierenrijk zijn zich cellen tot neuronen gaan specialiseren, welke een elektrochemisch neuraal netwerk zijn gaan vormen. Ook dit neurale netwerk wordt noodzakelijkerwijs ingewikkelder naarmate de complexiteit van zijn organisme toeneemt, waardoor uit beide nieuwe vormen en eigenschappen ontstaan.
Door wederkerige interactie van de hersenen met de omgeving, het lichaam en de hersenen zelf emergeert in het neurale netwerk een mentaal netwerk: de geest. Het bewustzijn behoort tot de mentale verschijnselen.

12-04-2012 Afstandsbepaling
Prof. dr. F.W.M. Verbunt, Radboud Universiteit Nijmegen

Download (Skydrive, pdf, 9.0 MB)

Prof. Verbunt zal ingaan op de modernste technieken die in de verschillende methoden om afstanden te meten te pas komen. We beginnen met de maan, dan afstanden in ons zonnestelsel, de Melkweg en het diepe heelal. Daarbij komen ook interessante natuurkundige verschijnselen te voorschijn, die onder andere te maken hebben met de algemene relativiteitstheorie en de uitdijing van het heelal.

10-05-2012 Aardbevingen en tsunami's
Drs. G. Houtgast

Voor meer achtergrond en actuele waarnemingen: www.knmi.nl/seismologie/.

Het uitgangspunt van de lezing is de taak van de afdeling Seismologie binnen het KNMI. Deze afdeling is het nationale data- en kenniscentrum op het gebied van de seismologie en houdt zich al sinds 1904 bezig met de registratie van aardbevingen. Op dit moment zijn er meer dan twintig seismische waarnemingspunten in Nederland, bestaande uit oppervlaktestations, boorgatseismometers en versnellingsmeters. Door deze stations worden jaarlijks ruim 1200 bevingen opgetekend, verspreid over de wereld. De bewerkte gegevens worden uitgewisseld met vooral nationale en internationale datacentra en staan ter beschikking van wetenschappelijk onderzoek. Als voorbeeld hiervan kunnen worden genoemd studies naar de seismiciteit van bepaalde gebieden (waar komen aardbevingen voor, hoe vaak en met welke sterkte), de berekening van het seismisch risico en het onderzoek naar de geologische processen en bewegingen in aardbevingsgebieden.

Tijdens de lezing zal worden ingegaan op de oorzaken, de registratiemethoden, de gevolgen (o.a. tsunami's) en de voorspelbaarheid van aardbevingen. Ook zal aandacht worden geschonken aan de tektonische bevingen in het zuidoosten van ons land en in het bijzonder aan de sterke aardbeving bij Roermond op 13 april 1992, die in geheel Nederland werd gevoeld en waarbij aanzienlijke schade werd aangericht. Bovendien zal iets verteld worden over de geïnduceerde gasbevingen, die sinds 1986 regelmatig in het noorden van ons land worden waargenomen en daar soms lichte schade veroorzaken.

Naar aanleiding van de onderzeese bevingen voor de kust van Sumatra op 26 december 2004 en bij Japan op 11 maart 2011, zal over het ontstaan en de gevolgen van tsunami's enige informatie worden gegeven.

Persoonlijke achtergrond Gerhard Houtgast:

"Na de studie geologie en fysische geografie, in 1966 als seismologisch analist in dienst getreden bij de toenmalige afdeling Geofysica van het KNMI. Vanaf 1974 mijn aandacht vooral gericht op de uitbreiding van het aantal seismische stations en op de studie naar de seismiciteit van ons land. Dit laatste onderzoek leidde in 1992 tot de publicatie van de catalogus "Aardbevingen in Nederland".
Deelgenomen aan diverse werkgroepen van de Europese Seismische Commissie en aan het overleg binnen de Ontwapeningsconferentie van de VN te Genève i.v.m. de seismische controle op het kernstopverdrag. Tevens lid geweest van de subcommissie Zeespiegelvariatie en Bodembeweging van de Rijkscommissie voor Geodesie.
Een belangrijke taak was ook de voorlichting en de PR op het gebied van de seismologie.
In 1999 mijn werkzaamheden als KNMI-seismoloog beëindigd, maar ben nog steeds betrokken bij rondleidingen op het KNMI."

07-06-2012 What wonderful worlds: Onderzoek van ons zonnestelsel
Prof. dr. Imke de Pater, University of California, Berkeley

De lezing zal diverse onderwerpen behandelen die te maken hebben met de buitenste regionen van ons zonnestelsel: de gasreuzen en ijswerelden, kometen en de Kuiper-gordel. Aan de orde komen impacts op Jupiter, de ringen van Uranus and Saturnus, Jupiters vulkanische maan Io en de maan Titan van Saturnus. Het betreft recent onderzoek en veelal werk van Imke de Pater zelf.

Imke de Pater is hoogleraar aan de University of California in Berkeley. Ze is bekend door haar onderzoek van synchrotronstraling van Jupiter en coördineerde in 1994 een wereldwijde campagne voor de waarneming van de inslagen op Jupiter van de komeet Shoemaker-Levi 9. Dit werk heeft geleid tot een gedetailleerd onderzoek van de gevolgen van inslagen op de magnetosfeer.

Verdere onderzoeksgebieden van Imke de Pater zijn o.m. infraroodwaarnemingen met adaptive optics, specle imaging, radiowaarnemingen van Jupiter, Saturnus en kometen, geluiden van Jupiter (magnetische trillingen van deeltjes) en de Kuiper-gordel.

Imke de Pater is auteur (samen met Jack J. Lissauer) van het boek "Planetary Sciences".

13-09-2012 De oerknal
Prof. dr. John Heise, SRON

Het heelal is ontstaan in een explosie. Een gloeiend, gelijkmatig verdeeld gas dijt sindsdien uit en koelt af. Dat heet de oerknaltheorie en klopt met de waarnemingen. Kan je deze theorie ook bewijzen?

Wetenschappelijke theorieën kun je nooit voor 100% bewijzen, maar ze moeten wel weerlegbaar zijn: voorspellingen moeten we kunnen verifiëren. Onlangs is een nieuwe voorspelling bewezen. Het jonge hete heelal is ondoorzichtig, omdat hete gassen troebel zijn (vgl. de zon). Koele gassen zijn doorzichtig (vgl. de aardatmosfeer). De oerknaltheorie voorspelt dat het heelal eerst ondoorzichtig is en na korte tijd (ong. 300000 jaar) voldoende afkoelt om doorzichtig te worden. Dat moment kunnen we zien in de zgn. kosmische achtergrondstraling. Dit 'baby-heelal' wordt het oudste plaatje van het heelal genoemd. We zien daarin de eerste bubbels ontstaan waarin het gas begint te klonteren door de zwaartekracht: het begin van 'structuurvorming' in het heelal. Aan de hemel hebben die eerste bubbels een afmeting van ongeveer twee keer de volle maan. Uiteindelijk klontert het verder en worden sterren en sterrenstelsels gevormd.

Er is nu een nieuwe en subtielere voorspelling bevestigd. De bubbel waar wij zelf uit ontstaan zijn, moet door de uitdijing van het heelal nu een afmeting van bijna 500 miljoen lichtjaar hebben. Door de onderlinge afstanden van 50000 sterrenstelsels in de zgn. Sloan Digital Sky Survey (SDSS) te bestuderen, is deze bubbel nu ook gezien.

11-10-2012 Keerpunten
Prof. dr. ir. Sander Bais, em. hoogleraar theoretische fysica, Universiteit van Amsterdam en het Santa Fe Institute (VS)

Met Keerpunten is theoretisch natuurkundige Sander Bais terug. In deze publicatie geeft hij een glashelder overzicht van de belangrijkste keerpunten in de natuurwetenschappen. In dit rijk geïllustreerde en geëngageerde werk draait het niet zozeer om de technische aspecten van de wetenschap, maar om de culturele dimensie en de grote veranderingen die de wetenschap teweeg heeft gebracht in onze visie op de natuur, ons besef van de kosmos en onze plaats daarin.

Bais' zoektocht naar de drijfveer van wetenschap en wetenschappers mondt uit in een zeldzame mix van creativiteit en verbeeldingskracht. Door gebruik te maken van een "cirkel van de wetenschap" slaagt hij erin om, in een aantal verschillende stappen, zeer uiteenlopende aspecten van de natuurwetenschap aan bod te laten komen, zowel afzonderlijk als in hun samenhang. Dit geeft een verrijkend perspectief op de verschillende structuren in micro- en macrokosmos en hun kosmische ontstaansgeschiedenis. Bais beschrijft de verschillende vakgebieden en vat de grote keerpunten in ons denken over de natuur kernachtig samen. Ook geeft hij aan waar de grote uitdagingen liggen, zoals het begrijpen van de kosmische oorsprong enerzijds en het doorgronden van complexe systemen anderzijds.

Bais laat zien hoe de wetenschap ons steeds weer bevrijdt van de collectieve mythes die onze geest ketenen, en contrasteert dat met wijdverbreide wetenschappelijke ongeletterdheid en de marginalisatie van de natuurwetenschappen in ons culturele leven. Wetenschap, zegt hij, moet haar boodschap durven uitdragen. Dat is precies wat Bais doet in Keerpunten.

25-10-2012 Door geologische processen verandering van klimaat en levensvormen
Dhr. Willem Bekkers

Parallellezing

Een zes miljoen jaar geleden werd Oost-Afrika "versneld" omhoog gedrukt ten gevolge van geologische processen. Een proces dat zich al een dertig miljoen daarvoor had ingezet. Eerstens wordt over de voorafgaande periode vanaf ca. 60 miljoen jaar B.P. de CO₂-concentratie en temperatuurverloop behandeld. Vanaf een 35 miljoen jaar geleden ontstond het Rift. Een 60 miljoen jaar geleden begon de ontwikkeling van de zoogdieren. Vanaf een zes miljoen jaar geleden ontwikkelden zich de Hominiden. Met als eindresultaat(voorlopig?) de moderne mens in de landen als Kenya, Tanzania en Ethiopië. Tegelijkertijd (6 miljoen jaar B.P.) zakte het waterpeil van de Middellandse zee ten gevolge van het afsluiten van de Atlantische Oceaan. Via een "stamboom" van de ontwikkeling van de Hominiden komt de verspreiding van de moderne mens ter sprake.

15-11-2012 Remote sensing, Aardobservatie in de Aardwetenschappen
Prof. dr. Steven de Jong, Faculteit Geowetenschappen Universiteit Utrecht

Aardobservatie (of remote sensing) vanuit satellieten of vliegtuigen heeft in de laatste decennia een stormachtige ontwikkeling doorgemaakt en heeft zijn weg gevonden in een breed scala van toepassingen. Aardobservatie maakt gebruik van diverse delen van het elektromagnetische spectrum (zichtbaar, infrarood, thermisch, microgolf) om ons leefmilieu in beeld te brengen. Met aardobservatie sensoren registreren we dus gereflecteerde of uitgezonden elektromagnetische straling, maar om deze gegevens om te zetten in nuttige informatie over bijvoorbeeld landgebruik, gewasgroei, waterkwaliteit of bodemvocht is beeldverwerking, beeldinterpretatie en beeldclassificatie nodig. Om veranderingen aan het aardoppervlak in beeld te brengen is tijdserie analyse van beelden nodig. Deze beeld analyse en interpretatie vraagt begrip van hoe een sensor werkt, wat bronnen zijn van elektromagnetische straling, wat er in de atmosfeer gebeurt en vraagt kennis over object-straling interactie.

Binnen de Faculteit Geowetenschappen verrichten we onderzoek naar verschillende toepassingen van aardobservatie. We gebruiken optische beelden van multispectrale en beeldvormende spectrometers (Landsat TM, HyMap) voor vegetatiemonitoring. We gebruiken radarbeelden (SMOS) om voorspellingen van overstromingen te verbeteren. Hoge resolutiesatellietbeelden (IKONOS, SPOT5) worden gebruikt bij het monitoren van ziekten zoals de builenpest in Azië. Tijdens de lezing gaan we in op de concepten van aardobservatie en zullen een aantal toepassingen besproken worden.

Meer informatie via:

• NSO Netherlands Space Office / satelliet data portaal
www.spaceoffice.nl
• NEO Netherlands Earth Observation BV:
www.satellietbeeld.nl
www.neo.nl
• ESA: European Space Agency Living Planet Program

13-12-2012 Mondiale opwarming en zeespiegelstijging
Dr. ir. Ad Stoffelen, KNMI

Download (Skydrive, pdf, 6.5 MB)

Met een internationale satellietinspanning wordt een beter beeld verkregen van de zeespiegelstijging en de processen die aanleiding geven tot zeespiegelstijging.
Het International Panel on Climate Change (IPCC) heeft in 2007 een rapport uitgebracht over de toestand van het klimaat en de verwachte veranderingen hierin in de komende decennia. Het IPCC heeft hiervoor de Nobelprijs ontvangen. Aan de andere kant leidt met name de bijdrage van de mens aan de mondiale opwarming tot veel controverse en het IPCC-rapport uit 2007 is ernstig gekritiseerd (zie b.v. http://www.nature.com/news/2010/100202/full/463596a.html ). Met een internationale satellietinspanning wordt nu een beter beeld verkregen van de zeespiegelstijging en de processen die aanleiding geven tot zeespiegelstijging. Recente metingen laten zien dat het IPCC-rapport uit 2007 wat betreft sneeuw, ijs en zeespiegelstijging wellicht wat te conservatief is geweest (zie b.v. http://www.businessinsider.com/that-arctic-sea-ice-will-dissappear-within-years-2012-9 ).
De lezing gaat in op satellietmetingen van de staat van het klimaat, met name zeeijs en zeespiegelstijging.