Voordrachten in 2018

Indien beschikbaar, vindt u ook een hyperlink om de presentatie te downloaden.

 25-01-2018 Aliens. Over nieuwe manieren om te zoeken naar tekenen van intelligent buitenaards leven
Drs. Jean-Paul Keulen

Serieuze wetenschappers, verbonden aan gerenommeerde universiteiten, bestuderen binnen het vakgebied van de sterrenkunde het zoeken naar aliens. De inleider van deze avond Jean-Paul Keulen heeft dit wetenschapsgebied in kaart gebracht en er recent een boek over geschreven met als titel:

“Verstoppertje spelen met ALIENS”
 Hoe vind je een buitenaardse beschaving die niets van zich laat horen?

Al decennialang proberen we boodschappen van buitenaardse wezens op te vangen – tot nu toe zonder resultaat. Dat kan betekenen dat we nog niet goed ‘geluisterd’ hebben, of dat we alleen zijn. Maar het zou ook kunnen dat onze buren helemaal geen behoefte hebben aan contact met ons.

Hoe vind je een buitenaardse beschaving die niets van zich laat horen? Hoe kunnen we ze betrappen?Welke technologieën staan ons momenteel ter beschikking? Hoe kan onderzoek naar aliens meeliften met ander sterrenkundig onderzoek? En welke technieken – misschien wel ons geheel onbekende -zouden aliens tot hun beschikking hebben? Hiervoor zullen we outside the box moeten gaan denken!

Ook gaat Jean-Paul Keulen in de op de vraag: moeten we wel contact zoeken met intelligente wezens elders in ons heelal? Of kunnen we ons misschien beter stilhouden?

Over de inleider:
Jean-Paul Keulen  studeerde sterrenkunde en is wetenschapsjournalist. Hij is eindredacteur van het techniektijdschrift De Ingenieur. Van zijn hand verschenen eerder ook twee boeken over elementaire deeltjes: “De deeltjesdierentuin’ en  ‘De deeltjessafari’

 15-02-2018 Anton Pannekoek
Chaokang Tai MSc

Download presentatie

Anton Pannekoek (1873-1960) was een veelzijdig persoon. Als sterrenkundige onderzocht hij de structuur van de Melkweg en de fysische eigenschappen van steratmosferen, en stichtte hij het sterrenkundig instituut van de Universiteit van Amsterdam dat tegenwoordig zijn naam draagt. Tegelijkertijd was hij ook een invloedrijk Marxist: voor de eerste wereldoorlog was hij bijvoorbeeld partijtheoreticus van de Duitse SPD terwijl hij later als theoretisch leider van de linkse radencommunisten werd beschouwd. In zijn lezing zal Chaokang Tai het sterrenkundig onderzoek van Pannekoek uiteenzetten. Dit onderzoek zal hij plaatsen binnen de ontwikkelingen in de sterrenkunde gedurende de eerste helft van de twintigste eeuw, maar ook verhouden tot Pannekoek's eigen socialistische filosofie.

 08-03-2018 Organische en hybride zonnecellen
Prof. dr. René Janssen

Download presentatie

De conversie van zonlicht in elektrische energie met behulp van organische moleculaire halfgeleiders heeft analogieën met de natuurlijke fotosynthese, maar geeft een aanzienlijk hoger rendement en vormt daarmee een mogelijke bron van energie voor de toekomst. De recente toename van het rendement van organische zonnecellen tot 13% is mogelijk geworden door het ontwerpen van nieuwe moleculaire materialen. Deze cellen benutten een aanzienlijk deel van het zonlichtspectrum en kunnen zonlicht met minder energieverlies omzetten in elektriciteit. Met hybride materialen zijn zelfs rendementen boven 20% mogelijk geworden. De lezing geeft een inzicht in de werking van deze nieuwe typen zonnecellen en een indruk van de uitdagingen die er liggen voor de toekomst. Zo is een verdere toename van het rendement mogelijk door het stapelen van cellen die, ieder afzonderlijk, verschillende spectrale delen van zonlicht efficiënt omzetten.

 22-03-2018 De ontginning van het Noorderkwartier ca. 1000-1650
Ir. Bastiaan Kwast

De venen achter de kust: twee ontginningsgolven

Boekenlijst

Veertig procent van Nederland ligt onder de zeespiegel (bij vloed). Dat is een gevolg van de trek naar de venen vanaf de 10^e eeuw, toen de lage landen nog ruim boven zee uitstaken. Door de grootschalige ontginning langs de kust, van Duinkerken tot aan Denemarken, is het land gaan dalen en kreeg de zee er weer vat op. Door storm-vloeden is op grote schaal in cultuur gebracht land weer teruggenomen door de zee (Biesbosch, Waddenzee). De oudste middeleeuwse veenontginningen liggen nu in zee tussen Texel en Den Helder.

Pas in de 16^e eeuw is men op grote schaal het weggespoelde land gaan herontginnen.  De zandige kwelders werden omkaad met zand- en wierdijken en ingericht met een raster. Het mooiste voorbeeld van een rasterlandschap uit die jaren is de Beemster, uit 1612, met een omtrek van 42 kilometer. Het is landmeterskunst, bestaande uit zeven vierkanten van 1850 bij 1850 meter. Geometrie werd gezien als een handreiking aan de klassieke oudheid en als middel om door regelmaat weer terug te keren naar een paradijselijke staat.

 05-04-2018 Speuren in DNA
Prof. dr. Lude Franke

Veel ziekten zijn voor een deel erfelijk. Door te speuren in DNA kunnen we nu achterhalen wat de genetische risicofactoren zijn die ziekten veroorzaken en beter leren begrijpen hoe ziekten ontstaan. Daarmee kunnen we op termijn bijdragen aan het ontwikkelen van nieuwe medicijnen en helpen om ziekten te voorkomen, beter te herkennen en beter te behandelen. In deze presentatie geeft prof. Franke een overzicht van de ontwikkelingen in het vakgebied van de genetica, big data en grootschalige data-analyse en probeert hij te schetsen hoe op korte termijn hiermee kan worden bijgedragen aan het verbeteren van de gezondheid van veel Nederlanders.

 19-04-2018 De New Horizons-missie naar Pluto
Marlies van de Weijgaert MSc

Op dinsdag 14 juli 2015 scheerde ruimtesonde 'New Horizons' langs dwergplaneet Pluto. De scherpe opnamen openbaarden een onbekende wereld in de ijzige buitengebieden van ons zonnestelsel. In de afgelopen periode zijn geleidelijk alle beelden en andere wetenschappelijke data overgestuurd naar de Aarde. Nadat de baanbrekende foto's een verrassend actieve wereld lieten zien, zijn de eerste wetenschappelijke analyses gemaakt. Hieruit is duidelijk geworden dat Pluto niet een dode onveranderlijke rotsklomp is, maar een intrigerende zichzelf vernieuwende dwergplaneet. De beelden geven aanwijzingen voor dynamische processen zoals een cyclus van bevroren stikstof en erosie door vloeibaar materiaal. Ook zien we stromende gletsjers en nevels die tot wel 130 kilometer boven het oppervlak reiken en een rode neerslag op Pluto veroorzaken. Het meest opvallende gebied is het grote hartvormige vlak, dat 'Tombaugh regio' wordt genoemd naar de ontdekker van Pluto. Het is een enorme vlakte van bevroren stikstof, geschakeerd in opvallende segmenten met aan de randen 3 kilometer hoge bergen van waterijs.

Marlies van de Weijgaert neemt het publiek mee op de reis van New Horizons door het zonnestelsel langs Pluto en zijn manen. De reis is nog lang niet ten einde, we kijken ook alvast vooruit naar zijn eerstvolgende bestemming in de Kuipergordel. Het ruimtevaartuig zelf zal in detail worden beschreven. De oogst aan recente wetenschappelijke ontwikkelingen en analyses zal in deze lezing worden gepresenteerd.

Marlies van de Weijgaert is sterrenkundige bij het Kapteyn Instituut van de Rijksuniversiteit Groningen. Ze heeft een MSc in sterrenkunde en is in 2017 afgestudeerd op een onderzoek naar de thermische eigenschappen van asteroïden in het zonnestelsel. Haar voornaamste interesses zijn het zonnestelsel en exoplaneten.

 24-05-2018 TROPOMI satelliet
Prof.dr. Pieternel Levelt, Universiteit Delft, KNMI

Download presentatie

In oktober 2017 is het TROPOspheric Monitoring Instrument (TROPOMI) gelanceerd met de ESA Sentinel 5 precursor satelliet. TROPOMI werkt met een resolutie van 3,5 bij 7 km2 in nadir. Dit is een verbetering met een factor 12 ten opzichte van haar voorganger het Nederlands/Finse instrument OMI op de NASA Eos-Aura satelliet.
De hoge resolutie dient twee doelen: (1) het nauwkeuriger opsporen van emissie-bronnen en (2) het vergroten van het aantal waarnemingen van het aardoppervlak bij wolkenvrije omstandigheden.
TROPOMI zal de metingen van OMI voortzetten van ozon en luchtverontreinigingen zoals stikstofdioxide en zwaveldioxide. Een tweede meting (O2 A band) detecteert wolken en ook koolmonoxide en het belangrijke broeikasgas methaan.
TROPOMI is een belangrijke satelliet-missie voor het EU Copernicus meetprogramma van de atmosfeer. De geplande opvolgers van TROPOMI zijn de ESA satellieten Sentinel 4 & 5.

Het TROPOMI-instrument presteert boven verwachting. 

In de komende decaden zal voor grote steden het belangrijk zijn om juiste informatie te hebben van de luchtverontreiniging met bij voorkeur een resolutie beter dan 1 x 1 km2. Momenteel wordt gewerkt aan een bijzondere opvolger de TROPOLITE. Deze wordt geplaatst op kleine satellieten.
TROPOLITE past in de het Copernicus programma van atmosferische satelliet-instrumenten en geeft mogelijkheden van hoge resolutiemetingen.

 20-09-2018   Weer & Wolken
William Huizinga

De lezing ging over het weer. Maar wat is weer eigenlijk?
Welke processen spelen een rol? Hoe komt een weersvoorspelling tot stand? Hoe werkt buienradar?

De spreker heeft een fascinatie voor wolken. Wat vertellen de wolken ons over het weer?

William Huizinga (1977) is weerman bij RTL Nieuws en werkt bij Buienradar, waarbij hij het weer voor RTL verzorgt.

Hij is meteoroloog en was, voordat hij weerpresentator werd, werkzaam bij de meteorologische dienst van de Koninklijke Luchtmacht en bij Meteovista. Huizinga heeft een bijzondere interesse voor wolken.
William Huizinga schreef recent het boek: "Dat hadden ze niet voorspeld!" Wat weten we over het weer?

 18-10-2018  Van ijs tot planeten en manen

Dr. Stéphanie Cazaux

 Download presentatie 1

Download presentatie 2

De formatie van planeten en hun manen is nog niet te begrijpen. Met de ontdekking van meer dan duizend exoplaneten buiten ons zonnestelsel, zijn er heel veel nieuwe theorieën over hoe planeten en manen ontstaan, hoe verschillend zij zijn en of leven daar mogelijk is.
Ons zonnestelsel geeft ons de mogelijkheid om in detail observaties te krijgen over nabije planeten en manen om andere systemen beter te kunnen begrijpen. Sinds 40 jaar, van Voyager tot Cassini, hebben ruimtevoertuigen veel gebracht voor onze kennis van ons zonnestelsel en hebben geprobeerd leven te vinden buiten de Aarde. Met de ruimtesonde Cassini is Enceladus, een ijsmaantje dat rond Saturnus draait, in detail bestudeerd. Cassini deed onverwachte ontdekkingen. In de geiserachtige wolken van Enceladus vond Cassini namelijk ijsdeeltjes met een samenstelling als van een zoute zee. Onder de kilometersdikke ijskap van de maan blijkt zich een zoutwaterzee te bevinden. De deeltjes kunnen alleen maar zijn ontstaan door een snelle bevriezing van zout water dat vervolgens door de grote scheuren in het ijs op Enceladus is gedrongen. Met het einde van Cassini in september vorige jaar, blijven we naar antwoorden zoeken op nieuwe vragen over Enceladus. Met de JUICE missie in 2023 verwachten wij dat veel van deze vragen zullen worden beantwoord, maar ook dat er veel nieuwe vragen bij zullen komen.

01-11-2018  Landijs en Zeespiegelstijging

Parallellezing door Pieter Zijlstra

Zie de presentatie welke eerder gegeven is voor de Werkgroep Astrofysica mei 2017.

 15-11-2018 De ALMA-telescoop onthult het ontstaan van planeten

Dr. Matthijs H.D. van der Wiel

Download presentatie

Sinds de jaren '90 van de vorige eeuw is het aantal bekende exoplaneten (planeten buiten ons zonnestelsel) gestegen van een handjevol tot boven de 4000. Het ziet ernaar uit dat bijna elke ster een of meerdere planeten in een baan om zich heen heeft. Planeetsystemen komen dus veel voor. Maar hoe vormen al die planeten zich?

De uiteindelijke planeten zijn minstens 10 miljoen miljoen keer groter dan de stofdeeltjes waaruit ze vormen. Er zijn dus enorme schaalverschillen te overbruggen, beginnend bij het samenklonteren van de kleinste deeltjes. Dit alles gebeurt in draaiende, afgeplatte structuren die zich rondom nog steeds groeiende, jonge sterren bevinden: zogenaamde protoplanetaire schijven.
Ons eigen zonnestelsel is al zo'n 4.5 miljard jaar oud. Om te zien hoe nieuwe planetenstelsels nu aan het vormen zijn, bestuderen astronomen het koude gas en stof in protoplanetaire schijven op afstanden van honderden lichtjaren. Hiervoor zijn telescopen nodig met een groot oplossend vermogen die gevoelig zijn voor ver-infrarood en millimeter-straling. De ALMA telescoop, 66 gekoppelde schotels in de Chileense woestijn, heeft sinds 2012 dit onderzoeksveld in een stroomversnelling gebracht. Een deel van de schotels verhuist regelmatig tussen verschillende ankerposities op de hoogvlakte. Met de schotels dicht bij elkaar geplaatst biedt ALMA hoge gevoeligheid in zeer korte waarneemtijd; met schotels ver uit elkaar (tot 16 km) is de resolutie zo hoog mogelijk. Met de ALMA telescoop, gebouwd en beheerd door een wereldwijd consortium, onthullen we belangrijke stappen in het ontstaansproces van planeten.

 13-12-2018 Fast Radio Burst en de zoektocht met Westerbork

Leon Oostrum MSc 

Het mysterie van de snelle radioflitsen

We weten dat radiopulsars in ons Melkwegstelsel krachtige korte flitsen uitzenden. In 2007 vonden astronomen in een zoektocht naar pulsars echter een extreem korte en felle flits die van zeer ver buiten ons Melkwegstelsel kwam. Uit de vertraging van het radiolicht, bleek de flits namelijk een afstand van 4 miljard (!) lichtjaar te hebben overbrugd. Van heel ver buiten de Melkweg, en heel lang geleden uitgezonden dus. Nu, tien jaar later, zijn deze Fast Radio Bursts (FRBs) nog steeds een van de grootste mysteries binnen de sterrenkunde. Er zijn er meer dan vijftig gevonden, maar we weten niet waardoor ze veroorzaakt worden.
Vanaf volgend jaar gaan we met het brede blikveld van Apertif op Westerbork een hoop nieuwe FRBs vinden. Met de andere grote radiotelescoop in Nederland, LOFAR, gaan we daarna snel heel precies bepalen waarvandaan de flitsen komen. Het doel is daaruit op te maken hoe deze enorm felle radioflitsen worden gemaakt.